Εθιμολογικά και Αγιολατρευτικά του Ιανουαρίου

Tου Μ.Γ.Βαρβούνη, Καθηγητή Λαογραφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης / Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας

Πρώτος μήνας του χρόνου ο Ιανουάριος, και καθώς η αρχή του αποτελεί τμήμα του Δωδεκαημέρου, όπως και στη συνέχεια θα αναφερθεί, περιλαμβάνει πολλές και σημαντικές εορτές του ελληνικού λαϊκού ετήσιου εορτολογικού κύκλου. Η θέση του στον χρόνο του δίνει σαφή διαβατήριο και οριακό χαρακτήρα, και αυτό αντανακλάται και στα έθιμα της Πρωτοχρονιάς, όπου κυριαρχούν αφενός μεν οι προσπάθειες συνειρμικής και αναλογικής επίδρασης στο χρόνο που έρχεται, αφετέρου δε τα κάθε είδους μαντεύματα για το αόρατο και άγνωστο μέλλον, που πάντα γέμιζε με αγωνία το λαϊκό άνθρωπο.

Παραλλήλως, θα πρέπει να σημειωθεί ότι όπως συμβαίνει σε όλο το χρόνο, έτσι και στα έθιμα του Ιανουαρίου ο λαός μας εκφράζεται μέσα από την εκκλησιαστική ζωή, στην οποία συμμετέχει ανελλιπώς και συστηματικά. Σε όλες τις εκδηλώσεις της λαϊκής θρησκευτικότητας, ο λαός μας αρχίζει από την εκκλησιαστική λατρεία και προχωρά κατόπιν και στα υπόλοιπα έθιμά του, που δένονται αρμονικά μαζί της, ακόμη και αν οι απώτερες ρίζες τους μπορούν να αναχθούν στην προχριστιανική αρχαιότητα. Και είναι στη σύνθεση αυτή που βρίσκεται ασφαλώς η βάση του ελληνορθόδοξου χαρακτήρα, ο οποίος αποτελεί το βασικότερο γνώρισμα όχι μόνο της ελληνικής λαϊκής λατρείας, αλλά και της παραδοσιακής καθημερινότητας του λαού μας.

Οι πρώτες μέρες του Ιανουαρίου, ανήκουν στην εορταστική περίοδο του Δωδεκαημέρου και περιλαμβάνουν τις γιορτές της Πρωτοχρονιάς και του αγίου Βασιλείου (1 Ιανουαρίου), των Θεοφανείων (6 Ιανουαρίου) και του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (7 Ιανουαρίου). Επίσης, πολλές είναι οι παροιμίες του ελληνικού λαού που αναφέρονται στον Ιανουάριο, τις γεωργικές εργασίες, τις μετεωρολογικές προβλέψεις και τις συνθήκες του καιρού κατά τη διάρκειά του, καθώς πρόκειται για το τέλος του χειμώνα, και μια μεταβατική και οριακή, διαβατήρια από κάθε άποψη, εποχή, πριν το πέρασμα στις αρχές της ερχόμενης άνοιξης, που προοιωνίζεται την ση της φύσης αλλά και την επερχόμενη καλοκαιρινή καρποφορία.

Η εορτή του αγίου Ιωάννη συνδέεται με την προσφορά τροφών στο ναό, αλλά και με δημοτελείς ζωοθυσίες, με σφάγια τα οποία ευλογούσε ο ιερέας και κατόπιν τα θυσίαζαν και έτρωγαν το κρέας τους σε κοινές συνεστιάσεις, με σκοπούς ευετηρικούς και ευγονικούς. Σε πολλές περιοχές της Θράκης συνήθιζαν μάλιστα να περιφέρονται κατά ομάδες στους δρόμους και να αλληλοβρέχονται με νερό, το οποίο ράντιζαν με κλαδιά φυτών, πιστεύοντας ότι έτσι εξασφάλιζαν υγεία και «καλοχρονιά», δεδομένου μάλιστα ότι τα νερά είχαν αγιαστεί και κατά την εορτή των Θεοφανείων, την προηγούμενη μέρα. Η τελετουργία αυτή συχνά συνδυαζόταν και με ορισμένους, βορειοελλαδικούς κατά κανόνα, θηριόμορφους δωδεκαημερίτικους αγερμούς, όπως για παράδειγμα στα Λακκοβίκια της Μακεδονίας, όπου οι «Μπαμπόγεροι» με κουδούνια και προβιές γύριζαν στα σπίτια του χωριού ευχόμενοι για υγεία και ευτυχία, και έπαιρναν φιλοδωρήματα.

Στη Στενήμαχο της Βόρειας Θράκης πάλι ο ιερέας πήγαινε στα σπίτια του χωριού για «να ευχηθεί», και όπου υπήρχαν αγόρια τα σήκωνε στα χέρια του ευχόμενος «άξιος». Πρόκειται για το «αξίωμα», μια ευχετική τελετουργία, που αλλού το έκανε όμιλος παιδιών, που γυρνούσαν στα σπίτια με ένα σκαμνί, πάνω στο οποίο έβαζαν τα αγόρια και τα επευφημούσαν με παρόμοιο τρόπο. Επίσης, πολλές είναι οι ονομαστικές εορτές της ημέρας, που δίνουν ευκαιρία για τα τελευταία δωδεκαημερίτικα σπιτικά γλέντια.

Η ημέρα της αγίας Δομνίκης (8 Ιανουαρίου) είναι ταυτισμένη με το δρώμενο της μαμμής ή της «μπάμπως», κατά το οποίο οι γυναίκες του χωριού τιμούσαν στο πρόσωπο της γηραιότερης γυναίκας ή της μαμμής την γυναικεία γονιμότητα, με μια παράσταση εικονικής γεννήσεως και βαπτίσεως, και με πάνδημο γλέντι, από το οποίο συχνά αποκλείονταν οι άνδρες. Οι φαλλικοί συμβολισμοί των αντικειμένων που κρατούσαν όσες συμμετείχαν στο δρώμενο φανερώνουν την αρχαία ρίζα του, αλλά και τους γονιμικούς σκοπούς του. Μάλιστα, στο Ναίμονα της Μεσημβρίας το ίδιο δρώμενο τελούσαν και την Πρωτομαγιά, αλλά σε στενότερο κύκλο και τη δεύτερη μέρα του γάμου. Το δρώμενο αυτό τελείται επίσης και στη Νότιο Βουλγαρία, και σχετίζεται με ανάλογες παραστάσεις της τρίτης μέρας των αρχαίων Θεσμοφορίων, που ονομαζόταν Καλλιγένεια, αλλά και της αρχαίας εορτής των Αλώων, αποσκοπεί δε στην μαγική και συνειρμική εξασφάλιση της γονιμότητας. Σήμερα, με την επίδραση ποικίλων κοινωνικών, πολιτιστικών και πολιτικών παραγόντων, το δρώμενο έχει πάρει τη μορφή της «Γυναικοκρατίας» σε χωριά της Βόρειας Ελλάδας όπου εγκαταστάθηκαν Θρακιώτες πρόσφυγες, με κέντρο την Αγία Ελένη Σερρών και τάσεις φολκλοριστικής εξάπλωσης σε πολλές περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης.

Στις 14 Ιανουαρίου εόρταζαν τα λεγόμενα «Αντίφωτα», με καθολική αργία, η μη τήρηση της οποίας επέφερε την θεϊκή τιμωρία του παραβάτη. Το ίδιο ισχύει και για την εορτή του αγίου Αντωνίου (17 Ιανουαρίου), ο οποίος τιμάται ως άγιος τιμωρός όσων εργάζονται κατά την ημέρα της μνήμης του. Οι κάτοικοι της Βέροιας μάλιστα τιμούν τον άγιο ως ιαματικό των ψυχοπαθών, των «δαιμονισμένων», οι οποίοι θα πρέπει να έχουν νηστέψει επί σαράντα ημέρες και να έχουν προσδεθεί, αφιερωματικά και τελετουργικά, στο ναό του αγίου.

Η εορτή του αγίου Αθανασίου (18 Ιανουαρίου), είναι επίσης ημέρα εθιμικής αργίας, αλλά και τέλεσης δημοτελών θυσιών, για το καλό της οικογένειας αλλά και ολόκληρης της κοινότητας. Τον άγιο τιμούν ιδιαιτέρως οι Θρακιώτες, και μάλιστα οι πρόσφυγες της Ανατολικής και της Βόρειας Θράκης. 

Κατά την εορτή του αγίου Ευθυμίου (20 Ιανουαρίου), οι παντρεμένες γυναίκες συνήθιζαν να

παρασκευάζουν πίτες, να τις προσκομίζουν στο ναό για να ευλογηθούν και κατόπιν να τις διανέμουν σε αρσενικά παιδιά, για να αποκτήσουν και οι ίδιες αγόρια.

Σημαντική και η εορτή του αγίου Γρηγορίου (25 Ιανουαρίου), ιδίως για τους Καππαδόκες, με κέντρο το ναό του στη Νέα Καρβάλη, κοντά στην Καβάλα, όπου έχουν μεταφερθεί τα λείψανα του αγίου, από το Γκέλβερι της Καππαδοκίας, και όπου τελείται πάνδημη πανήγυρη, με αναβίωση πολλών παλαιών καππαδοκικών εθίμων. 

Το εορτολόγιο του μήνα ολοκληρώνεται με την εορτή των Τριών Ιεραρχών (30 Ιανουαρίου), προστατών της παιδείας και των ελληνικών γραμμάτων. Ήδη πριν τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους οι υπό οθωμανική κυριαρχία ελληνικές κοινότητες εόρταζαν τους αγίους με πάνδημες πανηγυρικές λειτουργίες, δημοπρασίες κολλύβων και εργοχείρων υπέρ των ταμείων των εκπαιδευτηρίων τους, μνημόσυνα των ευεργετών των σχολείων, ομιλίες, σχολικές εορτές και γυμναστικές ή εκπαιδευτικές επιδείξεις των γνώσεων των μαθητών. Η παράδοση αυτή πέρασε και στα νεώτερα χρόνια, με καθολική εκπαιδευτική αργία, πάνδημο εκκλησιασμό και σχετικές πανηγυρικές εκδηλώσεις και ομιλίες σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, αλλά και από τις κατά τόπους Μητροπόλεις, προς τιμήν εκπαιδευτικών και μαθητών.

Από τα παραπάνω καθίσταται νομίζω σαφές ότι ο ελληνορθόδοξος χαρακτήρας, στον οποίο και προηγουμένως αναφερθήκαμε, αποτελεί το βασικότερο γνώρισμα του πνευματικού, ψυχικού και κοινωνικού βίου του Γένους μας. Ένας χαρακτήρας σφυρηλατημένος στο πέρασμα των αιώνων, στον οποίο καθρεπτίζονται οι ιστορικές τύχες και η διαχρονική πορεία του, αλλά και στον οποίο βασίζεται η πολιτισμική του ταυτότητα. Αυτή που στην παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητά μας μπορεί να αποτελέσει το κύριο όπλο της επιβίωσής μας και της συνέχισης της αυθύπαρκτης υπόστασής μας, πέρα από όλες τις αφομοιωτικές τάσεις των ημερών. Πρόκειται για μια πραγματικότητα που αφορά όλους, και ιδιαιτέρως τη χειμαζόμενη πατρίδα μας, αλλά και σους ενδεείς και εμπερίστατους συμπατριώτες μας. Ίσως μάλιστα, όπως και από άλλους έχει επισημανθεί, η επιστροφή στους πάτριους τρόπους σκέψης, δράσης και ζωής να αποτελεί την καλλίτερη και μακροβιότερη λύση στα προβλήματα που ταλανίζουν την κοινωνία μας.

Αυτός ο ελληνορθόδοξος χαρακτήρας είναι που κατά κύριο λόγο σχηματοποιείται στα λατρευτικά έθιμα και δρώμενα του Ιανουαρίου, ορισμένα από τα οποία αναφέρθηκαν εδώ.
Πηγή: http://www.amen.gr