Ο "Κρητικός" του Σολωμού για τους μαθητές της Γ Λυκείου

Αυτές τις μέρες οι μαθητές της τρίτης λυκείου ολοκληρώνουν στη Λογοτεχνία τους τον "Κρητικό", ποίημα του Σολωμού που θα εξεταστούν πανελλαδικά. Η συνεργάτιδα του ιστολογίου Άννα Λασχαρίδου, φιλόλογος στη Θεσσαλονίκη, μας έστειλε σημειώσεις από το βοήθημά της προς διευκόλυνση όσων χρειάζονται κάτι περαιτέρω για το μάθημα.

Την ευχαριστώ πολύ!

ΔΙΟΝ. ΣΟΛΩΜΟΥ,

« Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ»

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΑ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ

Ø     Χρόνος σύνθεσης – πηγή έμπνευσης

Ο ποιητής αντλεί  την έμπνευσή του από πραγματικά γεγονότα, δηλαδή από τον αγώνα των Κρητικών για την ελευθερία (1821 – 1824) και από το κατοπινό δράμα των προσφύγων. Ο επινοημένος ναυαγός του ποιήματος ανήκει σε αυτούς τους πρόσφυγες είναι ένας «Κρητικός» που έρχεται από την Κρήτη ύστερα από τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν εκεί για να διατηρήσει την ελευθερία του έστω και ως πρόσφυγας και που αγωνίζεται να σώσει την αγαπημένη του μέσα στη θαλασσοταραχή. Υπενθυμίζεται ότι ο Σολωμός έχει ευαισθησία ως προς τους αγώνες των Κρητικών και ως προς τους πρόσφυγες από την Κρήτη, λόγω της καταγωγής του. Όταν το 1669 οι Τούρκοι ολοκλήρωσαν την καταστροφή της Κρήτης (που την κατείχαν ως τότε οι Ενετοί) πολλοί κρητικοί κατέφυγαν στα Επτάνησα, όπου μετέφεραν δικές τους πολιτισμικές αξίες και όπου εντάχθηκαν στις κοινωνικές τάξεις που ανήκαν.

Ø    Είδος [ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟ -  ΛΥΡΙΚΟ - ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ]

Στον Κρητικό ο Σολωμός επιχειρεί να εφαρμόσει έναν συνδυασμό του δραματικού, αφηγηματικού και λυρικού τρόπου: το ποίημα παρουσιάζεται ως δραματικός μονόλογος του ποιητικού προσώπου, το οποίο μας αφηγείται λυρικά την τελευταία και καίρια δοκιμασία της ζωής του[…] (Ε. Τσαντσάνογλου) . Πιο συγκεκριμένα:

       i.     Το ποίημα είναι αφηγηματικό, επειδή κάποιο πρόσωπο, ο αφηγητής, που στην περίπτωσή μας είναι ο κεντρικός ήρωας, αφηγείται κάποια ιστορία, κάποια γεγονότα, που έγιναν σε ένα χρονικό διάστημα. Συγκεκριμένα: ο ήρωας αφηγείται σε α΄ πρόσωπο γεγονότα που έλαβαν χώρα τότε που ναυάγησε φεύγοντας από την Κρήτη ως τη στιγμή που έφτασε στη στεριά. Ωστόσο παρεμβάλλει και γεγονότα της περιόδου που προηγήθηκε ( της εποχής των αγώνων του στην Κρήτη) καθώς και γεγονότα της εποχής μετά το ναυάγιο.

     ii.     Είναι και λυρικό ποίημα: ο ποιητής μέσω του αφηγητή εξωτερικεύει τον εσωτερικό του κόσμο, τις σκέψεις, τις απόψεις, τα συναισθήματά του κ.α., με τη χρήση μάλιστα πλούσιων και εντυπωσιακών εκφραστικών μέσων μεταρσιώνοντας συχνά τον αναγνώστη σε σφαίρες ιδεαλιστικές

    iii.     Αλλά το ποίημα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και δραματικό, όχι βέβαια με την έννοια του θεατρικού έργου, ούτε επειδή υπάρχει σε αυτό δράση, αλλά κυρίως επειδή όλο το έργο είναι ένας δραματικός μονόλογος (του αφηγητή) μέσα στον οποίο μάλιστα ενσωματώνεται και διάλογος.

Ø Έργο αποσπασματικό ή ολοκληρωμένο;

Υπάρχουν διφορούμενες απόψεις για την ενιαία ή αποσπασματική μορφή του έργου. Έτσι:

·         Στα πέντε αποσπάσματα – ποιητικές ενότητες ο ποιητής βάζει αριθμούς ξεκινώντας από το 18 και την ίδια αυτή αρίθμηση ακολουθεί και ο Πολυλάς στην πρώτη έκδοση του έργου ο οποίος κρίνει ότι το κείμενο που σώζεται στο χειρόγραφο του ποιητή δεν είναι ολοκληρωμένο ποίημα αλλά αποσπάσματα ενός έργου που δεν ολοκληρώθηκε.

·         Ωστόσο ο Πολίτης υποστηρίζει ότι πρόκειται για ένα ολοκληρωμένο ποίημα «με εσωτερική ενότητα και συνοχή. Οι στίχοι του πρώτου αποσπάσματος είναι τυπικοί στίχοι αρχής, όλο το ποίημα κατέχεται από ένα κεντρικό επεισόδιο, του ναυαγίου. Τη διήγηση αυτή τελικά δεν την επιχείρησε και ο αριθμός 18 είναι καθαρά ενδεικτικός, σα μια δήλωση ότι πριν από αυτήν υπήρχαν και άλλες.

·         Παρόμοια είναι και η άποψη του Δ.Ν.Μαρωνίτη, που βασιζόμενος στον πρώτο στίχο «εκοίταα...ακρογιάλι» τονίζει την κυκλική επανάληψή της και στο τέλος του ποιήματος («φτάνω στο γιαλό...»), ως μια ένδειξη ότι το ποίημα δεν είναι απόσπασμα, αλλά συνολικός λόγος με κοινό ορόσημο στην αφετηρία και την κατάληξή του.

·         Ακόμη, υποστηρίχθηκε ότι ο «Κρητικός» δεν είναι απόσπασμα με την έννοια που συνήθως δίνεται στον όρο, αλλά έργο αποσπασματικό «όχι γιατί του λείπει το ένα ή το άλλο επεισόδιο, αλλά μάλλον γιατί ήταν προορισμένο να αποτελέσει το επεισόδιο μιας ευρύτερης σύνθεσης.

Ø  Χρονικά Επίπεδα Αφήγησης

Τέσσερα είναι τα χρονικά επίπεδα αφήγησης στον «Κρητικό»:

1) πρώτο χρονικό επίπεδο (κύρια αφήγηση): καλύπτει το διάστημα μιας νύχτας και περιλαμβάνει

ü  Την πάλη των δυο ναυαγών

ü  Το γαλήνεμα της φύσης

ü  Η ανάδυση της φεγγαροντυμένης και η συνάντησή της με το ναυαγό

ü  Η εξαφάνιση της φεγγαροντυμένης

ü  Η διάχυση μαγευτικού ήχου

ü  Η έξοδος των ναυαγών στη στεριά

ü  Η διαπίστωση του θανάτου της κόρης

2) δεύτερο χρονικό επίπεδο (αναδρομές στο παρελθόν): καλύπτει το παροντικό  διάστημα της προϊστορίας του ήρωα στην Κρήτη περιλαμβάνοντας        γεγονότα της ζωής του πριν το ναυάγιο

ü  Αναφορά στη βρεφική ηλικία του ήρωα

ü  Αναφορά στην εφηβεία

ü  Αγώνες στην Κρήτη για τη ελευθερία

ü  Ο αφανισμός της οικογένειας του ήρωα από τους Τούρκους

ü  Ο αποχωρισμός από την πατρίδα και η φυγή στην ξενιτιά

3) τρίτο χρονικό επίπεδο (πρόδρομες αφηγήσεις) : καλύπτει το παροντικό διάστημα της ζωής του αφηγητή ως πρόσφυγα μετά το ναυάγιο και την απώλεια της αγαπημένης

ü  Ο θάνατος της κόρης

ü  Εξευτελιστική ζωή, ζητιανιά και πόνος

4) τέταρτο χρονικό επίπεδο (πρόδρομη αφήγηση για την έσχατη κρίση) : βρίσκεται στο απώτατο μέλλον και υπερβαίνοντας το φυσικό χρόνο, είναι υπερβατικό και μεταφυσικό

ü  Συνάντηση του Κρητικού με τις ψυχές των νεκρών

ü  Εμφάνιση κόρης

v   Γραμματολογικές επιρροές του ποιητή

                      I.    Από το δημοτικό τραγούδι (χρήση δεκαπεντασύλλαβου, γλώσσα, παρουσίαση νεκρών που μιλούν, ο αριθμός ανά τρία)

                    II.    Από τον Ερωτόκριτο (ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος, ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία, εικόνα της πανσελήνου, η μεταφορά του «χοχλού που βράζει», «το τρυφερό κλωνάρι», το αγκάλιασμα με «ταπείνωσιν»àαπόσπασμα 4 στ.5

                   III.    Από την Αγία Γραφή

                   IV.    Από τη «Σοφία του Σολομώντος» της Παλαιάς Διαθήκης («κρυφό μυστήριο»)

v  Διακειμενικότητα

Μοτίβα του «Κρητικού» που συναντώνται και σε άλλα σολωμικά έργα:

                      I.    Η «Σάλπιγγα»à «Λάμπρος» και «Γυναίκα της Ζάκυθος»

                    II.    Τα «λουλούδια» (της παρθενίας)à «Η Φαρμακωμένη στον Άδη»

                   III.    Η «πόρτα του Παραδείσου»à «Εις το θάνατο Αιμιλίας ροδόσταμο»

                   IV.    Απόσπασμα 5 στ.26 : το θόλωμα των νερών καθώς και στ.42 àμοτίβα που επανέρχονται στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους»

                    V.    Απόσπασμα 3 «χόχλος/ χοχλός που βράζει»à «Γυναίκα της Ζάκυθος» και «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι»

                   VI.    «το κρυφό μυστήριο» + το μοτίβο της σιγής του Κόσμου χρησιμοποιείται από τον ποιητή και στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους»

v   Ηχοι - Φωτισμός - Χρώματα - Ανθρώπινες φωνές και ομιλίες

1.    Οπτικές εικόνες του ποιήματος

·         Το εκτυφλωτικό φως από τα αστραπόβροντα

·         Η πάμφωτη φεγγαροντυμένη

·         Ο αντικατοπτρισμός του φεγγαριού στα νερά της θάλασσας

·         Το «άστρο του βραδιού»

·         Τα λουλούδια που κρατάει η κόρη

·          Τα αστέρια που φωτίζουν τη φεγγαροντυμένη

2.    Ακουστικές εικόνες που εκφράζουν ανθρώπινες φωνές – ομιλίες

·         τα τραγούδια της κόρης στην πόρτα του Παραδείσου

·         το τραγούδι της «κορασιάς» με το οποίο παρομοιάζεται ο υπέρκοσμος ήχος

ü     Επίσης ακούγεται και η φωνή του Κρητικού (απευθυνόμενος στους νεκρούς και επικαλούμενος την πατρίδα) καθώς και οι φωνές των νεκρών που απαντούν στον Κρητικό για τη φεγγαροντυμένη.

v  Για τη Φεγγαροντυμένη

Το φεγγάρι που καθρεφτίζεται κοντά στην αγαπημένη του ναυαγού, γίνεται το μέσο (η λέξη – κλειδί) για τη μετάβαση της αφήγησης από την αγαπημένη σε μια άλλη γυναικεία μορφή, στην οπτασία της φεγγαροντυμένης. Έτσι παρουσιάζεται να αναδύεται σαν μια άλλη Αφροδίτη από αυτό το σημείο της θάλασσας (όπου καθρεφτιζόταν το φεγγάρι) και μπροστά στο ναυαγό Κρητικό κάποια μορφή που ήταν κρυμμένη και βγήκε ξαφνικά, μια φεγγαροντυμένη.

à πρώτη εντύπωση από τη μορφή αυτή: δίνονται τρία χαρακτηριστικά και εντυπωσιακά γνωρίσματα

o    Ένα γενικό, με μεταφορά (η θωριά της, που ήταν θεϊκιά, προφανώς λόγω της ομορφιάς της)

o    Και δυο ειδικά à σε χρωματική αντίθεση: τα ολόμαυρα μάτια της και τα χρυσά (ολόξανθα) μαλλιά της

                                   à και με μεταφορά (χρυσά μαλλιά). Και όλα αυτά

            λουσμένα στο δροσάτο φως του φεγγαριού

            Ο αφηγητής συνεχίζει να περιγράφει την εικόνα της πάμφωτης φεγγαροντυμένης στο απόσπασμα 4. Τώρα στρέφει το βλέμμα της προς τα αστέρια, τα οποία παρουσιάζονται προσωποποιημένα  να γεμίζουν αγαλλίαση από το κοίταγμά της και να τη λούζουν με το εκθαμβωτικό φως τους, χωρίς ωστόσο να την κάνουν να μη φαίνεται από το εκτυφλωτικό αυτό φως. Η εικόνα της φωτοχυσίας επανέρχεται και δίνεται  σε ανιούσα κλιμάκωση : ενώ αρχικά η φεγγαροντυμένη φωτίζεται από το δροσάτο φως του φεγγαριού, τώρα την ακτινοβόλησαν τα αστέρια στο στ.7 η νύχτα γίνεται μέρα κι εδώ υπάρχει έντονη η χρήση μεταφοράς από φως σαν εκείνο του πάμφωτου μεσημεριάτικου ήλιου. Φανερή η υπερβολή «αδιανόητο καθ’ υπερβολή», το αφύσικο, που δεν μπορεί να χωρέσει ο νους. Τέλος η λάμψη του φωτός γενικεύεται και κορυφώνεται, καθώς χύνεται σε όλη την πλάση, που έγινε ναός και που λάμπει παντού (η κορύφωση της φωτοχυσίας υπογραμμίζεται με τις μεταφορές (Η νύχτα πλημμυρίζει και η χτίσης έγινε ναός) καθώς και με την υπερβολή (ολούθε λαμπυρίζει).

            Εκτός από τα εξωτερικά στοιχεία της περιγραφής δίνονται από τον αφηγητή και πολλά γνωρίσματα της φεγγαροντυμένης. Έτσι πέρα από τα εξωτερικά κάλλη προβάλλονται και άλλες αρετές:

v  Είναι ψηλή και ευσταλής στην κορμοστασιά αλλά  και λεπτή και αέρινη σαν να ήταν άυλη (στ.4) [γνώρισμα που δίνεται πιο παραστατικά με μεταφορές και με τη χρήση δραματικού ενεστώτα]

v  Είναι αξιέραστη αλλά παράλληλα τη διακρίνει και η σεμνότητα (στ.5) το αξιέραστο της οπτασίας δίνεται με την εικόνα «Κι ανεί (ανοίγει) τα αγκάλες μ’ έρωτα!» και με τη χρήση του δραματικού ενεστώτα

v  Έχει κάθε ομορφιά (πανέμορφη ) αλλά παράλληλα και καλοσύνη (στ.6) σύμφωνα με το σχολικό βιβλίο η φράση απηχεί το αρχαιοελληνικό ιδεώδες του καλού καγαθού

v  Απόσπασμα 5^Ο [ερμηνευτική ανάλυση]

Με τη φράση «εγώ από κείνη τη στιγμή» μεταφερόμαστε στο αφηγηματικό παρόν (από το χρόνο της ιστορίας στο χρόνο της αφήγησης). Στους στίχους 5 – 14 υπάρχει πρόδρομη αφήγηση à ο Κρητικός αφορμώμενος από το χέρι του που ήταν υπερυψωμένο κάνει λόγο για ένα άλλο χρονικό επίπεδο και για άλλες καταστάσεις. Το απόσπασμα διακρίνεται – κλείνεται μέσα σε παύλες και αναφέρονται :

1. Ο ξεπεσμός του Κρητικού και η δυστυχία του ως πρόσφυγα (5– 9)
• Σχήματα λόγου : - άρση και θέση

                    - συνεκδοχή

                     - μεταφορά – προσωποποίηση

2. Οι εφιάλτες των ονείρων του

• Μεταφορά και πάλι στο χρόνο της ιστορίας μέσω ενός λογοτεχνικού ευρήματος : του ονείρου à Όταν ο Κρητικός κουρασμένος πέφτει να κοιμηθεί βλέπει εφιάλτες (ονείρατα σκληρά) μέσα στους οποίους εμφανίζεται πάλι η φεγγαροντυμένη. Στο όνειρο ζωντανεύει η φουρτούνα, τα αστροπελέκια και η αγαπημένη του που κινδυνεύει να πνιγεί (παρόλο που στο χρόνο της αφήγησης είναι ήδη νεκρή). Σε αυτό το χρόνο επανέρχεται ο Κρητικός αναστατωμένος (φρενίτης), κινδυνεύει να σαλέψει το μυαλό του ( ο νούς μου κινδυνεύει) από την ψυχική ταραχή του εφιάλτη
• Η αναδρομή στο παρελθόν μέσω του ονείρου καθώς και η επάνοδος γίνονται πιο παραστατικές με μεταφορές (ονείρατα σκληρά – αστροπελέκι σκάει) με προσωποποίηση της θάλασσας (να καταπιεί την κόρη αναζητάει) και με εικόνες (το άγριο αστροπελέκι πέφτει στο πέλαγος, η μανιασμένη θάλασσα, ο αφηγητής που τινάζεται από τον ύπνο κ.α΄)