Ανάλυση έργων του Μίλτου Σαχτούρη

Γράφει η Άννα Λασχαρίδου, φιλόλογος

(Η συνεργάτιδα του ιστολογίου μας για άλλη μια φορά μας δίνει τα φώτα της ως μια προσφορά της στους νεαρούς αναγνώστες μας).

Μίλτος Σαχτούρης

      Ο ΕΛΕΓΚΤΗΣ

Θέμα του ποιήματος είναι η ευθύνη που φέρει ο στρατευμένος ποιητής απέναντι στην κοινωνία και την εποχή του. Ούτε οι κάθε είδους αντιξοότητες, ούτε οι κάθε είδους αδυναμίες δεν πρέπει να τον εμποδίζουν  ν' αντεπεξέρχεται στο ρόλο του. Πρέπει ακόμα απ τις δυσμενέστερες συνθήκες ο ποιητής να στέκεται στο ύψος του και να φέρνει το καθήκον του σε πέρας.

1.        Σύμβολα που κυριαρχούν στο ποίημα και ποια ερμηνεία έχει το καθένα

Ουρανός: έννοια πολυδιάστατη στην ποίηση του Σταχτούρη˙ ίσως η χαρά της ζωής, την οποία πρέπει ο άνθρωπος ν' αναζητήσει σε υψηλά ιδανικά, ηθικές αξίες, πνευματικά χαρίσματα και για να την αποκτήσει πρέπει να αποδεσμευτεί και να υψωθεί πάνω από τα υλικά αγαθά που κυριαρχούν στη ζωή του ανθρώπου. Για να επιτευχθεί αυτό όμως:

§  Απαιτείται αποφασιστικότητα

§   άψογη ψυχολογική προετοιμασία

§  εγρήγορση και

§  προσοχή ακόμη και στη μικρότερη λεπτομέρεια

Μπαξές: δηλώνεται η αλλοτρίωση και η φθορά του ουρανού, δηλ. το κακό που εισβάλλει στο χώρο των ιδεών και αξιών

Κληρονόμος των πουλιών: η υψηλή ανθρωπιστική αποστολή του ποιητή

Πάλι & Πρέπει: το πρώτο φανερώνει την αμφίδρομη κίνηση του ποιητή μεταξύ του ουρανού και της γης, ενώ το δεύτερο υποδηλώνει το χρέος του ποιητή

Λίγο χιόνι: πρόκειται για μια μικρή δόση αισιοδοξία , που μπορεί να δώσει νόημα στο έργο του ποιητή και δύναμη στον ίδιο

2.         Εκφραστικά μέσα / τρόποι που χρησιμοποιούνται στο ποίημα

Κυριαρχούν οι εικόνες (ο ουρανός-μπαξές, ο ποιητής-ελεγκτής, ο ποιητή-πουλί) και οι μεταφορές ("Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν' ο ουρανός" κ.α). Χρησιμοποιούνται επίσης σύμβολα ( ο ουρανός, το χιόνι, τα αστέρια, τα σπασμένα φτερά)

P   Γενικά χαρακτηριστικά του ποιητή

Υπερρεαλισμός. Ο Σαχτούρης ανήκει στους νεοϋπερρεαλιστές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Αντλεί και αυτός εικόνες απ’ το ασυνείδητο, εικόνες παράλογες και ανατρεπτικές, με τις οποίες προσπαθεί να ανατρέψει την πραγματικότητα. Οι υπερρεαλιστικές του εικόνες στηρίζονται σε αρχετυπικούς συμβολισμούς, (ουρανός- ο χώρος του ιδεατού) ή σε δυνατές παρομοιώσεις (ο ποιητής – πουλί).  Σε σχέση όμως με το ρεύμα του υπερρεαλισμού όπως το ξέρουμε από τους πρώτους ποιητές του μεσοπολέμου ο Σαχτούρης και οι σύγχρονοί του έχουν να παρουσιάσουν σημαντικές διαφορές τόσο στη θεματολογία όσο και στην τεχνοτροπία. Επηρεασμένοι από τα γεγονότα του παγκοσμίου πολέμου , της κατοχής και του εμφυλίου αποκτούν μια τραγική αίσθηση της ζωής. Λείπει από αυτούς η αισιοδοξία και η ευφορία και κυριαρχεί ο φόβος , ο φρικτός πόνος ο θάνατος.

Όσον αφορά τη μορφή οι νεοϋπερρεαλιστές δεν αναζητούν στην «καινούρια» λέξη την έκπληξη, δεν αλλάζουν το περιεχόμενο των λέξεων, δεν προσπαθούν να δημιουργήσουν έναν νέο κόσμο μέσα από τη γλώσσα αλλά στα ποιήματά τους οι λέξεις διατηρούν το κυριολεκτικό τους νόημα και γίνονται το μέσο για να εκφραστεί η εφιαλτική εκδοχή της πραγματικότητας. Τέλος ο Σαχτούρης δεν καταφεύγει στη λογική αποδιάρθρωση του ποιήματος μέσω ελεύθερων συνειρμών αλλά παρακολουθούμε μια αφηγημένη ιστορία που οριοθετείται συχνά με έναν επιγραμματικό τίτλο (ο ελεγκτής, ο εφιάλτης, η πόρτα) και στην οποία οι εικόνες προσπαθούν να αποδώσουν το προσωπικό εφιαλτικό όραμα. Κάθε ποίημα είναι μια μικρή ιστορία  που μέσα από τρία ή τέσσερα αλλεπάλληλα επεισόδια – εικόνες εκφράζει κάποιο μήνυμα.

P   Το ποίημα ανήκει στη νεωτερική ποίηση, στο νεοϋπερρεαλισμό ˙ συνδυάζει στοιχεία υπερρεαλισμού, συμβολισμού και εξπρεσιονισμού κινούμενο σ' έναν εξωλογικό χώρο, όπου κυριαρχεί η τολμηρή φαντασία. Το ποιητικό υποκείμενο πετά σαν πουλί βιώνοντας τα γεγονότα υποκειμενικά με συναισθηματική φόρτιση. Το μήνυμα του ποιήματος στηρίζεται σε τρεις σκηνές-εικόνες, που συνδέονται μεταξύ τους με δύο βουλητικές προτάσεις, οι οποίες αποτελούν τους βασικού αρμούς του και καθορίζουν το ρόλο του ποιητή και την ευθύνη του απέναντι στους άλλους: "πρέπει και πάλι να ελέγξω / τ' αστέρια, πρέπει / έστω και με σπασμένα φτερά / να πετάω"

P   Σκηνογραφία και σκηνοθεσία του ποιήματος: i) ο χώρος απλώνεται σε δύο περιοχές που αλληλοεμπλέκονται και συμφύρονται, στη γη - την πραγματική δηλαδή περιοχή από όπου ξεκινάει ο "ελεγκτής" - και τον ματωμένο ουρανό - τη μυθιστορηματική δηλαδή προέκταση της πρώτης. ii) ο χρόνος είναι απροσδιόριστος, αλλά το επίρρημα "πάλι" δίνει στο έργο του "ελεγκτή" το στίγμα της επαναληπτικότητας. iii) η δράση ορίζεται από την οφειλή του ποιητή - ελεγκτή να συνεχίσει τη προσπάθειά του συνδέοντας τη γη με τον ουρανό και βοηθώντας όσους από τους αναγνώστες του επιχειρήσουν ανάλογο ταξίδι.

P   Ρεαλισμός. Ο Σαχτούρης προσπαθεί να αποδώσει την εποχή του. Παρακολουθεί τη δοκιμασία του μεταπολεμικού ανθρώπου. Νιώθει υπεύθυνος για την πραγματικότητα που βιώνει και το χρέος αυτό αποτελεί έμπνευση , αφορμή αλλά και το περιεχόμενο της ποίησής του. Στόχος του όμως δεν είναι τα συγκεκριμένα βιώματα αλλά θέλει να αποδώσει καθολικότητα και διαχρονικότητα στην έκφρασή του. Ο εφιάλτης του γίνεται ένας διαρκής εφιάλτης χωρίς θεραπεία.

P   Περιεχόμενο: διαρκής ανακύκλωση της εφιαλτικής εμπειρίας. Υπάρχουν μόνο κάποια αισιόδοξα μηνύματα όπως η παρουσία του φωτός, η επιδίωξη του ουρανού, η θεραπεία των πληγών, η ποίηση. Μαύρο χιούμορ και σαρκασμός με τα οποία προσπαθεί να ξορκίσει το κακό. Ο ίδιος έχει χαρακτηρίσει τα ποιήματά του ως ξόρκια, σαν τις αφρικάνικες μάσκες, οι οποίες είναι εσκεμμένα τρομακτικές αφού έχουν αποτρεπτικό σκοπό. Το παράλογο είναι βασικό στοιχείο της ποίησής του

P   Μέσα:

•          Η ταχεία διαδοχή των εικόνων

•         Η επανάληψη σε μορφή παραληρήματος

•         Το καθημερινό, λιτό λεξιλόγιο χωρίς εκζήτηση

•         Η μέγιστη δυνατή συμπύκνωση

•         Αντιστροφή (ή παραποίηση): παρουσιάζει τα πράγματα όπως τα βλέπει να είναι και όχι όπως είναι ή όπως τα βλέπουμε σήμερα

" Με τα παραπάνω χαρακτηριστικά συγκεκριμένο και αφηρημένο, καθημερινότητα, ιστορία και μυθιστορία αλληλοσυνδέονται, ενώ οι βιωματικές εμπειρίες του ποιητή διασταυρώνονται  με τη φαντασία και τους συνειρμούς του.

P    Η συλλογή: τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο.

Τα αντικείμενα περνούν με τη δύναμη του υποσυνείδητου από τον πραγματικό στον ονειρικό κόσμο, χάνουν τις συγκεκριμένες τους διαστάσεις, γίνονται «φάσματα», σύμβολα , φορτίζονται με ιδιότητες που τους δίνει η φαντασία του ποιητή. Η νέα πραγματικότητα όμως δεν διακρίνεται από την αντικειμενική , τα φάσματα είναι το ίδιο πραγματικά με τα υλικά αντικείμενα.

Η χαρά είναι η χαρά που πηγάζει από την ικανοποίηση της βίωσης ενός άλλου κόσμου, του κόσμου της ποίησης, των πνευματικών αγαθών.

Ο άλλος δρόμος είναι ο νέος ποιητικός- φανταστικός τόπος. Η ποιητική φαντασία διπλασιάζει τον κόσμο, δημιουργεί «φάσματα» και έρχεται να φωτίσει την εφιαλτική ή την ονειρική τους διάσταση.

P    Χαρακτηριστικά του ποιήματος

Ρεαλισμός : αφόρμηση από την πραγματικότητα που ζει ο ποιητής : αίμα και χιόνι/ σπασμένα φτερά

Υπερρεαλισμός: εξωπραγματικές εικόνες, απρόοπτο, έκπληξη, συνύπαρξη εξωλογικού και πραγματικού κόσμου ( Απουσία στίξης,  Συνειρμικές παρομοιώσεις,  Σύμβολα)

Εξπρεσιονισμός:  έκφραση της προσωπικής του φρίκης με έντονες εικόνες, δυνατά χρώματα  και εκφραστικές παραμορφώσεις.

Το ποίημα ένας ζωγραφικός πίνακας: τρεις εκφραστικές εικόνες. Χρωματικές εναλλαγές ( ο κήπος – το κόκκινο αίμα – το άσπρο χιόνι – ο γαλάζιος ουρανός – τα χρυσά άστρα)

αντιποιητικές λέξεις- καθημερινό λεξιλόγιο: σφίγγω σχοινιά/ κληρονόμος/ μπαξές

ελλειπτικότητα- λιτό λεξιλόγιο: γλωσσική απλότητα. Κυριαρχούν τα ρήματα και τα ουσιαστικά. Έτσι ο λόγος του παραμένει μεστός, ουσιαστικός , χωρίς στολίδια, διακρίνεται από πυκνότητα και βάθος.

Αυτοαναφορικότητα: το ποίημα ασχολείται με το χρέος του ποιητή σε δύσκολους καιρούς.

Εναλλαγή εικόνων

Ύπαρξη συμβόλων: ο ουρανός, τα αστέρια, τα σπασμένα φτερά, το πουλί

" παράλληλο κείμενο

Το ψωμί - Μίλτος Σαχτούρης

Ἕνα τεράστιο καρβέλι, μιὰ πελώρια φραντζόλα ζεστὸ ψωμί,
εἶχε πέσει στὸ δρόμο ἀπὸ τὸν οὐρανό,
ἕνα παιδὶ μὲ πράσινο κοντὸ βρακάκι καὶ μὲ μαχαίρι
ἔκοβε καὶ μοίραζε στὸν κόσμο γύρω,
ὅμως καὶ μία μικρή, ἕνας μικρὸς ἄσπρος ἄγγελος.
κι αὐτὴ μ᾿ ἕνα μαχαίρι ἔκοβε καὶ μοίραζε
κομμάτια γνήσιο οὐρανὸ
κι ὅλοι τώρα τρέχαν σ᾿ αὐτή, λίγοι πηγαῖναν στὸ ψωμί,
ὅλοι τρέχανε στὸν μικρὸν ἄγγελο ποὺ μοίραζε οὐρανό!

Ενδεικτικός ερμηνευτικός σχολιασμός:

Το ποίημα «Το ψωμί» ανήκει στη συλλογή του Μίλτου Σαχτούρη «Τα φάσματα ή Η χαρά στον άλλο δρόμο», που δημοσιεύτηκε το 1958. Πρόκειται για ένα σύγχρονο υπερρεαλιστικό ποίημα. Υπάρχουν δύο υπερρεαλιστικές εικόνες, το μοίρασμα του ψωμιού και το μοίρασμα του ουρανού. Το ψωμί εκπροσωπεί το κάτω επίπεδο μέσα στο ποίημα και ο ουρανός το πάνω. Η γλώσσα είναι απλή δημοτική, χωρίς ιδιομορφίες και χρήση ποιητικών εκφράσεων. Το μέτρο είναι ελεύθερο χωρίς ομοιοκαταληξία. Με τα υπερρεαλιστικά αυτά στοιχεία ο ποιητής επιδιώκει να μας εισάγει στο δικό του ποιητικό κόσμο, στη δική του υπερ-λογική πραγματικότητα. Εμείς, ως αναγνώστες, πρέπει να δούμε τι κρύβεται πίσω από τις λέξεις και να προσπαθήσουμε να αποκωδικοποιήσουμε τα μυστικά σύμβολα του ποιήματος. Μ’ αυτόν τον τρόπο ο ποιητής μάς οδηγεί στο να ανακαλύψουμε τις κρυμμένες σημασίες των λέξεων, μας οδηγεί στο να ανακαλύψουμε την πραγματική ουσία του ποιήματος

Κεντρική Ιδέα: Οι πνευματικές ανάγκες του ανθρώπου (ουρανός) είναι πάνω από τις υλικές και βιολογικές (ψωμί).

Οι ανάγκες του ανθρώπου που τονίζει εδώ ο ποιητής είναι δύο ειδών: οι βιολογικές και υλικές, που τις συμβολίζει το ψωμί, και οι πνευματικές, που ως σύμβολό τους έχουν τον ουρανό. Το ψωμί ως σύμβολο ταιριάζει με τη βιοπάλη και τον καθημερινό αγώνα για επιβίωση. Πρόκειται όμως για μια προσωρινή επιβίωση, μια επιβίωση στον παρόν. Αντίθετα, ο ουρανός συμβολίζει κάτι το αιώνιο και το παντοτινό. Δεν είναι κάτι το υλικό και το γήινο, αλλά αποτελεί την υπέρτατη ανάγκη της ελευθερίας που αποζητούν οι άνθρωποι στον κόσμο αυτό. Είναι μια προσφορά για το μέλλον, μια προσφορά παντοτινής αγάπης και ευτυχίας. Γι’ αυτό και όλοι οι άνθρωποι τρέχουν να πάρουν ένα κομμάτι γνήσιο ουρανό, λίγη αγάπη και καλοσύνη. Αυτό είναι που έχουν πραγματικά ανάγκη και όχι τα πρόσκαιρα υλικά αγαθά. Είναι, λοιπόν, οφθαλμοφανές ότι ο ποιητής θεωρεί πολύ σημαντικότερες τις πνευματικές ανάγκες του ανθρώπου από τις υλικές. `Ολοι οι άνθρωποι καταβάθος διψούν για τον ουρανό.

Ο ποιητής επιλέγει δύο μικρά παιδιά, για να τα βάλει να μοιράσουν ψωμί και ουρανό στους ανθρώπους. Τα δύο παιδιά είναι, αναμφίβολα, τα πιο κατάλληλα πρόσωπα για να κάνουν αυτή την προσφορά, καθώς συμβολίζουν την ίδια την αγνότητα και την αθωότητα. Η παιδική ψυχή είναι αγνή και ανόθευτη, γι’αυτό και βλέπει με άλλα μάτια τον κόσμο. Τα παιδιά είναι αγάπη, ευτυχία, καλοσύνη. Στην κοινωνία αυτή του ποιητή τα δύο φύλα είναι ισότιμα. Γι’αυτό και βάζει τα δύο παιδιά μαζί να συνεργάζονται, για να πετύχουν τη δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου. Το μικρό αγόρι προσφέρει τα υλικά αγαθά στον άνθρωπο, δηλαδή το ψωμί, ενώ το μικρό κορίτσι προσφέρει τον ουρανό. Ο ουρανός είναι η ίδια η ζωή, η αγάπη και η απόλυτη ευτυχία. Εξάλλου η γυναίκα είναι αυτή που προσφέρει ζωή με την πράξη της τεκνοποιίας.

—      Εντοπίζετε τις ομοιότητες με τον «Ελεγκτή»;