Με τη ματιά του Γιώργου Ιωάννου

Γράφει η Άννα Λασχαρίδου

Προσπαθούμε να σχολιάσουμε ερμηνευτικά τα δύο αφηγήματά του Γιώργου Ιωάννου στα οποία εξετάζονται πανελλαδικά και φέτος στη λογοτεχνία της θεωρητικής κατεύθυνσης οι μαθητές της τρίτης λυκείου. Με σεβασμό και αγάπη διαβάζουμε το λογοτέχνη και εκπαιδευτικό Ιωάννου που νιώθει τόσο έντονα την προσφυγιά του ανθρώπου, όπου γης, παρόλο που ο ίδιος δεν τη βίωσε άμεσα αλλά την αποτύπωσε βαθιά στη μνήμη του μέσα από τις αφηγήσεις των παππούδων του και των προσφύγων της πόλης όπου γεννήθηκε, της Θεσσαλονίκης. Οι υποψήφιοι πρέπει να προσέξουν τόσο όσα διαβάζουν στα σχολικά εγχειρίδια, αλλά κι όσα συμπαρομαρτούντα υπάρχουν στα παράλληλα κείμενα και στις εισαγωγές του σχολικού βιβλίου. Παρακάτω παρατίθενται ερμηνευτικές σημειώσεις και ενδεικτικά σχόλια για τα διηγήματα «Μες στους Προσφυγικούς συνοικισμούς» και «Στου Κεμάλ το σπίτι».

Καλή μελέτη και καλή δύναμη σε όλους!

ê ΜΕΣ ΣΤΟΥΣ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΥΣ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΥΣ

Θέμα του κειμένου οι πρόσφυγες, ο τρόπος σκέψης τους και η στάση του συγγραφέα απέναντί τους.

Τα κείμενά του Ιωάννου χαρακτηρίζονται και από τον ίδιο ως πεζογραφήματα. Είναι ο πλέον κατάλληλος τίτλος, γιατί με τη γενικότητά τους καλύπτεται η θεματική ποικιλία του συγγραφέα. Αυτά άλλοτε πλησιάζουν το συνειρμικό μονόλογο (Μες στους Προσφυγικούς Συνοικισμούς), άλλοτε υποδύονται το δοκίμιο, άλλοτε έχουν τα δομικά χαρακτηριστικά των παραδοσιακών διηγημάτων. Επίσης γιατί δεν έχουν ως στόχο την πλοκή αλλά τη μνήμη, η οποία αναβιώνει τις στιγμές.αφήγηση με εσωτερική, πρωτοπρόσωπη, μονοεστιακή, μονομερής εστίαση, ομοδιηγητικός αφηγητής (παρατηρητής/αυτόπτης μάρτυρας).

Στοιχεία τεχνικής 

Μονομερής ή μονοεστιακή αφήγηση  

Είναι μια μορφή αφήγησης στην οποία τα πάντα μας δίνονται από την οπτική γωνία ενός μονάχα προσώπου, το οποίο μπορεί να μετέχει στα εξιστορούμενα ή απλώς να παρακολουθεί ως θεατής και να μας τα αφηγείται. Η εσωτερική ζωή ανήκει σ’ ένα μόνο πρόσωπο, τα υπόλοιπα αφηγηματικά πρόσωπα, όταν υπάρχουν, δίνονται εξωτερικά, δηλαδή όπως τα βλέπει, τα ακούει το ένα αφηγηματικό πρόσωπο. Η μονομερής αφήγηση δεν είναι υποχρεωτικό να διατυπώνεται σε πρώτο πρόσωπο, αν και αυτή είναι η συνήθης τακτική. (Αντίθετη της μονοεστιακής είναι η πολυμερής αφήγηση, όπου τα γεγονότα μας δίνονται με βάση τον τρόπο με τον οποίο τα ζουν διάφορα πρόσωπα, από ένα «παντογνώστη» αφηγητή). 

Διάσπαση του αφηγηματικού θέματος

 Το κείμενο σχηματίζεται από θεματικές ψηφίδες, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους με διάφορες εσωτερικές ή εξωτερικές συνάφειες. Ο, τι συνδέει τις θεματικές ψηφίδες δεν είναι η χωρική ή χρονική αλληλουχία, αλλά η αλληλεγγύη τους προς την ψυχική κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο αφηγητής την ώρα που αφηγείται. Με άλλα λόγια, στην τεχνική του διασπασμένου θέματος, που κυριαρχεί στην πεζογραφία του Ιωάννου, δεν έχουμε την κλασική μορφή διηγήματος με αρχή, μέση, τέλος, με δέση, κορύφωση και λύση αλλά τα γεγονότα εκτίθενται με τη σειρά που παίρνουν συνειρμικά στη συνείδηση του συγγραφέα, ενώ ταυτόχρονα παρεμβάλλονται σκέψεις και συναισθήματα. (Ας σημειωθεί ότι το υπό εξέταση διήγημα, κατ’ εξαίρεση με άλλα πεζογραφήματα του Ιωάννου, πλησιάζει περισσότερο την κλασική μορφή διηγήματος και λιγότερο την τεχνική του διασπασμένου θέματος).

Σύνθεση του χρόνου  

Πρόκειται για τη σύνθεση παρόντος-παρελθόντος και γενικότερα διαφορετικών χρονικών στιγμών, η οποία είναι αλληλένδετη με την τεχνική του διασπασμένου θέματος. Σύμφωνα με την τεχνική αυτή η αφήγηση μπορεί να ξεκινά από το παρόν ή το παρελθόν, αλλά δεν αποτελεί την αφετηρία μιας αφήγησης που προχωρεί γραμμικά προς όλο και μεταγενέστερες στιγμές. Η μετάβαση από το παρόν στο παρελθόν και αντίστροφα είναι συνεχής, παρακολουθώντας τη συνειρμική ροή της σκέψης και την ψυχική κατάσταση του αφηγητή.

Η Θεσσαλονίκη  

Η γενέτειρά του διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στο έργο του Ιωάννου. Είναι η μεγάλη του αγάπη στην οποία διαρκώς επιστρέφει με την ανάμνηση. Η Θεσσαλονίκη μας δίνεται όχι μόνο ως ο συγκεκριμένος ιστορικός χώρος με τα μνημεία, τις γειτονιές, τους δρόμους, την ιδιαιτερότητα των κατοίκων, ιδίως των προσφύγων, το ανατολίτικο χρώμα, την πολυπολιτισμικότητα, αλλά και ως βιωμένος χώρος στον οποίο έζησε τα παιδικά και νεανικά του χρόνια, στις εμπειρίες των οποίων συχνά επιστρέφει με τη μνήμη. Εμπειρίες προπάντων από την προπολεμική περίοδο, την Κατοχή και τον Εμφύλιο.

Η συλλογή πεζογραφημάτων Για ένα φιλότιμο 

Εδώ θα βρούμε για πρώτη φορά τα χαρακτηριστικά της γραφής που θα συνοδεύουν τον Ιωάννου σ’ όλα τα κατοπινά πεζογραφήματά του. Με  αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο, δείχνουν να έχουν ένα αυτοβιογραφικό χαρακτήρα. Παρουσιάζονται όλα ως μια ζωντανή ανάμνηση μιας περασμένης εποχής κι ενός συγκεκριμένου χώρου. Η εποχή είναι κυρίως η Κατοχή και γενικά το παρελθόν του συγγραφέα και χώρος η Θεσσαλονίκη. Οι φτωχογειτονιές της, οι προσφυγικοί οικισμοί, τα λαϊκά σινεμά, τα εβραϊκά μνήματα, τα δημοτικά λουτρά, το λιμάνι, κάποτε και άλλοι τόποι όπου έζησε ο συγγραφέας, η Αφρική ή η Λάρισα.

Περιστατικά και πρόσωπα αναδύονται μέσα από τις αναμνήσεις του, στις οποίες παρεμβάλλονται σκέψεις και συναισθήματα, όχι μόνο του παρελθόντος αλλά και του παρόντος. Απλότητα γραφής, βαθιά ευαισθησία, αγάπη για τον άνθρωπο, εντοπισμός και απόδοση της λεπτομέρειας, ένα λεπτό χιούμορ και μια άκακη ειρωνεία και προπάντων η προσπάθεια να διασώσει μετουσιώνοντάς τα σε τέχνη απλά, ασήμαντα περιστατικά της καθημερινότητας, διακρίνουν τη συλλογή.

&   Παράλληλα κείμενα προς σύγκριση

1.            «Ο δούξ του Σπρούξ»

2.            «Μοτοσικλέτας εγκώμιο» 

ê   ΣΤΟΥ ΚΕΜΑΛ ΤΟ ΣΠΙΤΙ

Θέμα:  Οι συχνές επισκέψεις μιας άγνωστης γυναίκας τουρκικής καταγωγής στο σπίτι του αφηγητή, που βρίσκεται κοντά στο σπίτι του Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη. Η αγάπη και η νοσταλγία της γυναίκας για το σπίτι όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε. Οι δεσμοί με τα λειτουργικά σημεία-σύμβολα του σπιτιού (τα μούρα, το νερό από το πηγάδι)

[    Αναλυτική αναφορά στις 4 επισκέψεις  

Προσδιορίζονται χρονικά: από το 1936 έως λίγο μετά τον πόλεμο. Από τη συμπεριφορά στις σταδιακά αρχίζει να διαφαίνεται η ταυτότητά στις και ο λόγος των επισκέψεων. Η άρνηση να πιεί από το νερό στις βρύσης καθώς και βούρκωμα στις γυναίκας είναι στοιχεία έντονα. Το πηγάδι ήταν κομμάτι από τη ζωή στις. Συναισθηματική αξία για εκείνη (στις και η μουριά). Ακολουθεί η αποκάλυψη στις εθνικότητας στις: η αρχική συμπάθεια μετατρέπεται σε ταραχή και αντιπάθεια λόγω στις εθνικότητας (αρνητικές μνήμες του ξεριζωμού). Οι εθνικές διαφορές επηρεάζουν στις ανθρώπινες σχέσεις. Όμως οι κοινές μνήμες στις προσφυγιάς επαναφέρουν τα αρχικά συναισθήματα στις συμπάθειας. Τα συναισθήματά στις από τη θέα του έρημου και ρημαγμένου (εξαιτίας του πολέμου) σπιτιού συναντώνται με τα θετικά συναισθήματα στις οικογένειας του αφηγητή στις τη γυναίκα Εξάλλου η απαρίθμηση γίνεται από τον ίδιο τον αφηγητή:
1. Την πρώτη φορά που είχε καθίσει η άγνωστη γυναίκα...

2. Τη δεύτερη φορά, θα ήταν κατά το τριάντα οχτώ...
3. Η γυναίκα ξαναφάνηκε και τον επόμενο χρόνο, λίγο πριν από τον πόλεμο.
4. Η τουρκάλα ξαναφάνηκε λίγο μετά τον πόλεμο

[    Οι επισκέψεις στις Τουρκάλας στις μεταφέρουν στο παρελθόν, καθώς ανακαλούν στη μνήμη του αφηγητή την προσφυγιά του 1922 («Δεν στις έφτανε που είχαμε δίπλα στις του Κεμάλ το σπίτι σαν μια διαρκή υπενθύμιση στις καταστροφής, θα είχαμε τώρα και στις Τούρκους να μπερδουκλώνονται πάλι στα πόδια στις;»). Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στα χρόνια στις αντιπαροχής και στις οικιστικής μεταμόρφωσης στις Ελλάδας, γύρω στη δεκαετία του 60 και ‘70 («το σπίτι είχε παραδοθεί.... Φρικαλέες») και στην ανέγερση των σύγχρονων πολυκατοικιών («Τώρα ετοιμάζονται να τη γκρεμίσουν οι γελοίοι»).

Το ιστορικό υλικό

● Ο Κεμάλ Ατατούρκ

● Η Μικρασιατική Καταστροφή

● Η Συνθήκη της Λοζάννης κι η ανταλλαγή πληθυσμών

● Ο πόλεμος του ‘40

● Η αστικοποίηση και αντιπαροχή των δεκαετιών ’60-’70

(η ύδρευση των πόλεων και η εγκατάλειψη των

πηγαδιών, η ανέγερση πολυκατοικιών, το γκρέμισμα

των αρχοντόσπιτων κλπ).

Οι εκφραστικοί τρόποι

● Οι εικόνες:

Της γυναίκας, του σπιτιού, της αυλής, της

συκομουριάς, του ψηφιδωτού, του

βομβαρδισμένου σπιτιού, των δύο

πολυκατοικιών.

● Οι αντιθέσεις:

Ο παλιός και ο νέος κόσμος, η ζεστασιά των

ανθρώπινων σχέσεων και η επιφύλαξη, το

καλαίσθητο και το ακαλαίσθητο

Ιδιότυπη (και ευδιάκριτη) αφηγηματική φωνή

Ο Ιωάννου θυμίζει την ανθρώπινη φωνή στις καθημερινής ομιλίας αλλά έχει τον αποκλειστικά δικό στις χαρακτήρα, δεν μοιάζει με την ομιλία κανενός στις, ούτε και με την ομιλία του ίδιου του συγγραφέα στον προφορικό του λόγο. Είναι «η φωνή του κειμένου», το ιδιαίτερο ύφος και τόνος που αντανακλά την προσωπικότητα του συγγραφέα. Η ιδιαιτερότητα στις αφηγηματικής φωνής του Ιωάννου οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην απλή γλώσσα που χρησιμοποιεί με την οποία  δεν προσπαθεί να εντυπωσιάσει, στον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο ανακαλεί το παρελθόν, γράφοντας συνειρμικά, παρεμβάλλοντας στις αναμνήσεις σκέψεις και συναισθήματα.

&   Παράλληλα κείμενα προς σύγκριση

1. ΓΛΥΚΟ ΤΟΥ ΚΟΥΤΑΛΙΟΥ

2. Αποζημίωση